Dominacja Rosji znajduje odzwierciedlenie nie tylko w wysokim udziale w białoruskim handlu, ale również dużej rosyjskiej wartości dodanej w eksporcie Białorusi do innych krajów. Znaczenie rynku UE jest natomiast niewielkie.
Dwustronne stosunki między Białorusią a Rosją są wysoce zinstytucjonalizowane. Już w 1995 r. została utworzona strefa wolnego handlu między oboma krajami, a w 2000 r. powołane zostało Państwo Związkowe Rosji i Białorusi. Duże znaczenie dla wzajemnej wymiany ma członkostwo Białorusi w Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej (do EAUG obok Rosji należą także Armenia, Kazachstan i Kirgistan), która od 2010 r. jest także unią celną. Białoruś zawarła porozumienia o wolnym handlu z większością krajów byłego ZSRR. Jako kraj członkowski EAUG jest też stroną umów o wolnym handlu z Wietnamem i Iranem.
Dominacja Rosji
Struktura geograficzna powiązań handlowych Białorusi odzwierciedla priorytety polityki gospodarczej państwa. Przez większość okresu niepodległości, tj. od 1994 r., jej celem pozostawało utrzymanie modelu gospodarki socjalistycznej. Umożliwiała to pogłębiająca się reintegracja ekonomiczna i polityczna z Rosją, która zapewniała m.in. dostęp do tańszych surowców większego sąsiada, łatwiejszy eksport na duży rosyjski rynek oraz preferencyjne kredyty z rosyjskich banków.
Podczas gdy w niemal wszystkich krajach byłego ZSRR nastąpiła większa lub mniejsza reorientacja struktury geograficznej handlu, dla Białorusi wciąż zdecydowanie największe znaczenie mają relacje z Rosją. Według danych publikowanych przez Białoruski Komitet Statystyczny w 2019 r. na Rosję przypadało 42 proc. białoruskiego eksportu i 56 proc. importu. Relatywnie duży udział, zwłaszcza po stronie eksportu mają także pozostałe kraje tworzące do 1991 r. ZSRR. Obecnie przypada na nie 17 proc. eksportu i 5 proc. importu (bez krajów bałtyckich).
Białoruś od blisko trzydziestu lat należy do najważniejszych partnerów handlowych Rosji. W 2019 r. była czwartym najważniejszym dostawcą towarów do Rosji (po Chinach, Niemczech i Stanach Zjednoczonych). Na kraj ten przypadało 5,3 proc. rosyjskiego importu. Znaczenie Białorusi w rosyjskim imporcie systematycznie rosło w kończącej się dekadzie, zwłaszcza po konflikcie z Ukrainą. Białoruś jest obecnie najważniejszym partnerem handlowym Rosji spośród krajów byłego ZSRR.
Białoruś najważniejszym dostawcą żywności do Rosji
Największe znaczenie w eksporcie do Rosji mają produkty przemysłu motoryzacyjnego (samochody ciężarowe, ciągniki drogowe oraz części samochodowe) oraz żywność. Produkty rolne stanowią obecnie 1/3 wartości białoruskiego eksportu do Rosji. Szczególnie duże znaczenie mają produkty mleczarskie (sery, masło i mleko) oraz mięso. Ponad 80 proc. białoruskiego eksportu produktów rolnych trafia na rynek rosyjski. Na Białoruś przypada 14 proc. rosyjskiego importu produktów rolnych (a w przypadku produktów mleczarskich udział ten sięga 70 proc.).
Ze względu na to, że eksport żywności jest silnie skoncentrowany na rynku rosyjskim, Moskwa kilkukrotnie wykorzystywała zakaz importu produktów mleczarskich z Białorusi w celu wywierania presji na władze w Mińsku. Natomiast w imporcie z Rosji najważniejszą grupą towarów są paliwa, które stanowią około 50 proc. wartości importu, z czego ponad 30 proc. przypada na ropę naftową. To także jest istotny element o silnym znaczeniu politycznym w relacjach między oboma krajami.
Słabe powiązania z rynkiem UE
Wysoki poziom integracji z Rosją i pozostałymi krajami byłego ZSRR oraz praktyczny brak umownych form współpracy z UE sprawia, że udział Unii Europejskiej w handlu Białorusi pozostaje niewielki. W 2019 r. na kraje Unii (bez Wielkiej Brytanii) przypadało 18,5 proc. białoruskiego eksportu i 17,9 proc. importu. Oznacza to, że udział UE w handlu zagranicznym Białorusi jest jednym z najniższych spośród krajów byłego ZSRR. Mniejsze znaczenie wymiana z Unią ma tylko dla czterech krajów Azji Środkowej (Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu oraz Uzbekistanu). Jednocześnie jest to także najniższy udział UE w handlu wśród wszystkich gospodarek europejskich.
Wartość eksportu do krajów Unii jest ponad dwukrotnie mniejsza niż do Rosji. Tą dysproporcję w dużym stopniu tłumaczy bardzo niski status dwustronnych relacji. W połowie 2007 r. UE wycofała swoje preferencje handlowe dla Białorusi w ramach ogólnego systemu preferencji (Generalized System of Preferences – GSP) w odpowiedzi na łamanie przez Białoruś podstawowych praw człowieka w życiu publicznym. Tak więc, co prawda UE nie nałożyła sankcji na import z Białorusi, ale odbywa on się na warunkach Klauzuli Najwyższego Uprzywilejowania. Oznacza to, że dostęp białoruskich towarów na europejski rynek jest trudniejszy niż z większości krajów świata. Z powodu braku zaangażowania Białorusi na rzecz demokracji oraz praw politycznych i obywatelskich, UE nie ratyfikowała także dwustronnej umowy o partnerstwie i współpracy zawartej z Białorusią jeszcze w 1995 r. W związku z tym dwustronne stosunki handlowe i gospodarcze reguluje umowa o handlu i współpracy zawarta przez Wspólnotę Europejską ze Związkiem Radzieckim w 1989 r., a następnie zatwierdzona przez Białoruś.
Wyżej opisana sytuacja sprawia, że Białoruś odgrywa bardzo skromną rolę w unijnym handlu. W 2019 r. przypadało na nią zaledwie 0,3 proc. unijnego eksportu oraz 0,2 proc. importu. Pod względem wartości Białoruś była 37. odbiorcą towarów pochodzących z UE wśród krajów trzecich i dopiero 49. dostawcą towarów do Unii Europejskiej.
Według danych Eurostatu spośród krajów UE największe znaczenie dla Białorusi mają obroty z Polską. W 2019 r. na Polskę przypadało 25 proc. unijnego eksportu do tego kraju oraz 28 proc. importu. Duża część obrotów z Białorusią przypada także na Niemcy oraz na Litwę. Z kolei największe względne znaczenie wymiana z Białorusią ma właśnie dla Litwy. W 2019 r. na ten kraj przypadało 3,9 proc. eksportu Litwy (co sytuowało Białoruś na siódmym miejscu pod względem wartości w litewskim eksporcie) i 2,5 proc. importu. Mniejsze znaczenie ma Białoruś w handlu z drugim sąsiadem – Łotwą (1,6 proc. eksportu i 1,9 proc. importu). W handlu pozostałych krajów odgrywa ona zdecydowanie marginalną rolę.
Struktura towarowa eksportu do UE jest zdecydowanie różna od struktury eksportu do Rosji. Obecnie najważniejszą grupą w eksporcie do krajów Unii są drewno i półwyroby z drewna, produkty rafinacji ropy naftowej, nawozy mineralne oraz półprodukty z żelaza i stali. Kategorie te charakteryzuje wysoka surowcochłonność i energochłonność. Białoruski eksport konkuruje na rynkach europejskich przede wszystkim dzięki niskim kosztom energii i surowców importowanych z Rosji. Tak więc eksport do Unii Europejskiej w dużej mierze zależny jest do Rosji, która dyktuje poziom cen ropy i gazu dla białoruskich odbiorców. Fakt ten Moskwa kilkukrotnie wykorzystywała w celach politycznych. Natomiast w eksporcie Unii na Białoruś największe znaczenie mają maszyny i urządzenia, ich części, produkty chemiczne, komputery, leki oraz samochody ciężarowe i osobowe.
Znikoma rola handlu Polski z Białorusią
Spośród siedmiu naszych sąsiadów skala obrotów handlowych z Białorusią jest zdecydowanie najmniejsza. W 2019 r. wartość eksportu na Białoruś wyniosła 1,7 mld euro, co stanowiło zaledwie 0,7 proc. polskiego eksportu ogółem. Sytuowało to Białoruś na 24. miejscu wśród kierunków polskiego eksportu. Jeszcze mniejszy był import z Białorusi. Wartość przywozu z tego kraju kształtowała się na poziomie 1,2 mld euro, czyli 0,5 proc. całego importu do Polski. Białoruś, pod względem wartości importu, była w 2019 r. dopiero 31. dostawcą towarów na rynek polski. Obroty handlowe charakteryzuje dodatnie saldo.
Nieco większe znaczenie wymiana z Polską ma dla Białorusi. W 2019 r. Polska była piątym najważniejszym kierunkiem dla białoruskiego eksportu i jednocześnie piątym największym dostawcą towarów do tego kraju. Na Polskę przypadało odpowiednio 4 proc. i niewiele ponad 3 proc. eksportu i importu Białorusi.
W strukturze eksportu na Białoruś zdecydowanie najważniejszą pozycją są świeże jabłka i gruszki (według 4-cyfrowej klasyfikacji HS). Znalazły się one na pierwszym miejscu w 2015 r., a więc po tym jak Rosja wprowadziła zakaz importu żywności nieprzetworzonej z krajów UE. Największą wartość eksport jabłek osiągał w latach 2016 i 2017. W tym okresie stanowiły one ponad 10 proc. całego eksportu na Białoruś. W 2019 r. polscy eksporterzy dostarczyli na Białoruś ponad 280 tys. ton jabłek, co stanowiło prawie 30 proc. eksportu tych owoców z Polski. Wśród pozostałych produktów duże znaczenie ma sprzęt transportowy, głównie części taboru kolejowego oraz elektryczne zespoły trakcyjne.
Import z Białorusi oparty jest głównie na dostawach towarów masowych o niskim stopniu przetworzenia. W 2019 r. najważniejsze miejsce zajmowały produkty rafinacji ropy naftowej (głównie ciężkie oleje napędowe), nawozy potasowe, płyty wiórowe, drewno i części mebli. Szczególnie duże znaczenie dostawy z Białorusi mają w imporcie drewna oraz nawozów sztucznych. W 2019 r. Białoruś była największym dostawcą drewna do Polski (przypadało na nią blisko 40 proc. wolumenu produktów klasyfikowanych w tej kategorii) i trzecie miejsce w imporcie nawozów (20 proc.). Duży udział w imporcie z Białorusi produktów rafinacji ropy naftowej i nawozów wskazuje na dużą rosyjską wartość dodaną.
Wojciech Mroczek 
Ekspert ekonomiczny w Departamencie Statystyki NBP
